Ochrona kwietnych muraw kserotermicznych w obszarach Natura 2000 w Polsce
Czy warto chronić siedliska półnaturalne, które powstały częściowo poprzez ingerencję i działalność człowieka? Czy powinniśmy ingerować w naturalne procesy zachodzące w przyrodzie, aby zatrzymać pewien etap w historii przemian środowiska przyrodniczego? Jaki jest sens ingerencji człowieka w procesy naturalne?
Na powyższe oraz inne pytania odpowie ten artykuł, a za przykład posłużą jedne z najcenniejszych siedlisk przyrodniczych w Polsce – kwietne murawy kserotermiczne.
Murawy kserotermiczne stanowią jedne z najbogatszych łąk w naszej ojczystej florze - na 1 m2 występuje nawet 80 gatunków roślin, w tym bardzo często objętych ścisłą ochroną. Wiele z nich to gatunki wpisane do Polskiej czerwonej księgi roślin o statusie zagrożonych i narażonych na wyginięcie, np. storczyki: dwulistnik muszy (Ophrys insectifera), obuwik pospolity (Cypripedium calceolus), storczyk blady (Orchis palens), storczyk kukawka (Orchis militaris) oraz gatunki, które występują w Polsce na zaledwie kilku stanowiskach, np. dziewięćsił popłocholistny (Carlina onopordifolia).
obuwik pospolity
Wiele z tych gatunków posiada nietypowe i unikalne cechy, jak np. dwulistnik muszy, którego kwiaty do złudzenia przypominają samice owadów. W ten podstępny sposób zwabiane są samce, które zapylają roślinę. Kwiaty obuwika pospolitego (jednego z największych i najpiękniejszych storczyków w naszej rodzimej florze) przypominają pantofelki stąd, dawniej nazywano go trzewikami Matki Boskiej.
Murawy powstają w miejscach o bardzo specyficznej kombinacji uwarunkowań środowiskowych: ciepłych, nasłonecznionych, suchych, bogatych w węglan wapnia, głównie o południowej wystawie. Bardzo często porastają one niewielkie pagórki położone pośród pól uprawnych, miedz lub terenów zalesionych. Gatunki roślin tworzących murawy dotarły do Polski m.in. z Podola i Nizin Węgierskich po okresie ostatniego zlodowacenia, tj. ok. 10 tys. lat temu. Dzisiejsze istnienie muraw zawdzięczamy dawnej gospodarce prowadzonej przez człowieka, który chcąc pozyskać jak najwięcej terenów pod uprawy i wypas, wylesiał stoki, przez co zupełnie nieświadomie przyczynił się do współtworzenia warunków odpowiednich dla roślin murawowych. Dawniej murawy najczęściej były użytkowane, jako słabej jakości pastwiska i łąki kośne. Dziś w dobie powszechnie zanikającej gospodarki kośno-pasterskiej przetrwanie muraw kserotermicznych znajduje się w poważnym zagrożeniu.
Właśnie dlatego Unia Europejska włączyła siedlisko o kodzie 6210 – murawy kserotermiczne do Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej (Dyrektywa 92/43/EWG) dla ochrony których należy wyznaczać obszary Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Siedlisko to występuje ekstrazonalnie, głównie w południowej i południowo-wschodniej części Europy. Zostało stwierdzone w 22 krajach europejskich, najliczniej we Włoszech i Francji. W Polsce murawy występują głównie w rejonach: doliny Odry, środkowej i dolnej Wisły, na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, na Wyżynie Miechowskiej, w Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej oraz na Wyżynie Lubelskiej. W celu ochrony muraw kserotermicznych w naszym kraju utworzono liczne rezerwaty przyrody o charakterze stepowym i florystycznym. W ostatnich latach powołano ponad 150 obszarów Natura 2000, gdzie przedmiotem ochrony są m.in. murawy kserotermiczne, wśród których znajdują się również płaty uznane za priorytetowe (z uwagi na występowanie licznych gatunków storczyków), za które kraj członkowski Unii ponosi szczególną odpowiedzialność.
Aktualne dane o stanie zachowania muraw są niepokojące i alarmujące. Raport Komisji Europejskiej z 2009 r. na temat stanu ochrony typów siedlisk i gatunków sporządzony na podstawie art. 17 dyrektywy siedliskowej, ocenia stan zachowania muraw w większości krajów Europy na U2 lub U1, czyli w trójstopniowej skali FV/U1/U2, na zły lub niezadowalający. Przede wszystkim jest to efektem zaniku ekstensywnej gospodarki prowadzonej dawniej na murawach, zaprzestania wypasu zwierząt, zalesiania muraw, przenawożenia, stosowania intensywnych zabiegów agrotechnicznych, postępującej zabudowy oraz mechanicznego niszczenia przez quady i motory. Zaprzestanie prowadzenia tradycyjnej gospodarki (wypasu, koszenia) przyspiesza sukcesję naturalną, zmienia murawy w ciepłe zarośla i lasy, a w konsekwencji prowadzi do ich degradacji i utraty naturalnego charakteru.
Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 daje duże możliwości ochrony muraw kserotermicznych, przede wszystkim poprzez podjęcie pierwszego kroku, jakim jest wyznaczenie obszarów Natura 2000 dla ich ochrony. Dzięki temu dzisiejszy stan wiedzy o zasobach przyrodniczych muraw w Polsce znacznie się polepszył. Oczywistym jest, że samo wyznaczenie obszaru nie daje gwarancji jego ochrony. Stąd kolejny krok to obowiązek stworzenia planów zadań ochronnych lub planów ochrony dla obszarów „naturowych”. Dokumenty te określą perspektywiczne (10 lub 20-letnie) cele i działania, które należy podjąć by zachować lub przywrócić siedliska murawowe. Obecnie w Polsce powstaje kilkaset planów, które mają służyć skutecznej ochronie siedlisk i gatunków „naturowych”. Jednakże najważniejsze jest skuteczne wdrażanie zapisów dokumentów planistycznych w konkretne działania z zakresu ochrony czynnej służące ochronie muraw.
Przez wiele lat podejście do praktyki ochroniarskiej muraw w Polsce opierało się na podejściu typowo konserwatorskim i stosowaniu ochrony ścisłej w rezerwatach przyrody. Wiązało się to z zakazem podejmowania jakiejkolwiek ingerencji ze strony człowieka w tych obszarach. Kolejne lata pokazały, jak bardzo mylny był to pogląd, doprowadzający do uruchomienia sukcesji wtórnej i przekształcania muraw w zarośla, a następnie las. Dziś wiemy, że podejmowanie czynnej ochrony przez człowieka stanowi warunek konieczny istnienia muraw.
Najważniejsze działania ochronne jakie powinno się podejmować, mając na celu utrzymanie muraw we właściwych stanie zachowania, polegają na zahamowaniu procesu sukcesji, zapewnieniu dostępu światła do murawy oraz zmniejszaniu wilgotności podłoża.
Jednym z kluczowych działań jest usuwanie drzew i krzewów zacieniających murawy i doprowadzających do postępującej sukcesji naturalnej. Wycinka powinna być prowadzona w takim okresie, aby mechanicznie nie uszkodzić roślin chronionych na murawie oraz powinna prowadzić do uzyskania efektu mozaiki siedlisk murawowych i ciepłych zarośli, zapewniającej wysoką różnorodność biologiczną.
Kolejną metodą jest koszenie połączone z usunięciem skoszonej biomasy poza teren murawy, tak by przeciwdziałać jej przenawożeniu. Koszenie również powinno się odbywać w terminie nieszkodliwym dla kwitnących roślin, najlepiej po wysypaniu nasion. Każdorazowo przy koszeniu zalecane jest pozostawienie pasów nieskoszonych stanowiących ok. 5-10 % murawy.
Jednakże najczęściej zalecanym sposobem ochrony muraw jest prowadzenie ekstensywnego wypasu. W tym celu wypasa sie zwierzęta odporne na trudne warunki terenowe, takie jak kozy, krowy, konie lub niektóre rasy owiec. Zwierzęta te działają jak „żywe kosiarki”, eliminując z murawy gatunki niepożądane, zgryzają krzewy, pozostawiając cenne rośliny kseromorficzne. Oprócz tego, poprzez wydeptywanie powodują odsłaniane fragmentów gleby, co umożliwia łatwiejsze kiełkowanie i wysiew roślin murawowych. Prowadzenie wypasu tzw. „obwoźnego” (jedno stado przewożone na klika powierzchni) przyczynia się do roznoszenia nasion pomiędzy murawami i wzbogacania kolejnych muraw w cenne gatunki roślin. Planując wypas należy wybrać odpowiedni typ zwierząt, które będą wypasane, określić ich ilość, ustanowić szczegółowy plan wypasu, terminy i długość okresu wypasania. Należy pamiętać, o tym, że prowadzony wypas powinien być każdorazowo monitorowany, tak by nie doprowadził do utraty cennych gatunków czy przenawożenia murawy.
Wypas owiec olkuskich na murawach kerotermicznych
Powyższe sposoby ochrony muraw są wspierane przez programy rolnośrodowiskowe w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW 2007-2013). W specjalnie przygotowanych pakietach ukierunkowanych na ochronę muraw kserotermicznych można pozyskać środki finansowe na działania ochronne, polegające na koszeniu lub wypasaniu murawy przy ściśle określonych warunkach. W sposób szczególny zostały w tym programie potraktowane siedliska położone w granicach obszarów Natura 2000, gdzie płatności są wyższe niż poza tymi obszarami. Wybierając do wypasu rodzime gatunki zwierząt gospodarskich (np. owce olkuskie, wrzosówki, świniarki, koniki polskie) jednocześnie przyczyniamy się do wspierania kulturowego rozwoju regionu i promocji dawnych ras zwierząt. Ponadto w ramach PROW istnieje możliwość otrzymania wsparcia finansowego na te działania w ramach wariantu „Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie”.
Nie można zapomnieć o tym, że kluczową kwestią w ochronie muraw kserotermicznych w obszarach Natura 2000 jest przekonanie lokalnej społeczności o istocie problemu. Bardzo często obszary „naturowe” obejmują grunty prywatne, gdzie najczęściej właściciele nie wiedzą, jak cenne siedliska są od lat ich własnością. Przede wszystkim należy uświadamiać właścicieli o tym jak utrzymywać murawy oraz zachęcać ich do podejmowania działań ochronnych i udziału w programach rolnośrodowiskowych.
Dzięki podejmowaniu niejednokrotnie bardzo prostych działań ochronnych, do których nie potrzeba wysokiej klasy sprzętu, czy nakładów finansowych możliwe jest zachowanie cennych siedlisk muraw kserotermicznych i zatrzymanie kolejnych faz sukcesji naturalnej. Te naturalne siedliska, które zostały przekształcone przez działalność człowieka mają szansę na przetrwanie jedynie, gdy człowiek podejmie dalszą czynną ochronę muraw. Utrzymywanie murawy przez kilka lat pozwala na kolejnych kilkanaście lat zatrzymać sukcesję i ocalić te siedliska. Właśnie ta ingerencja człowieka pozwala na zachowanie najcenniejszego i najpiękniejszego momentu w historii przyrody, dając możliwość podziwiania rzadkich gatunków storczyków, dziewięćsiła popłocholistnego, miłka wiosennego, lnu złocistego i wielu innych gatunków muraw, przez nas i przyszłe pokolenia.
Len złocisty
Dziewięćsił popłocholistny
Miłek wiosenny
Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych
www.natura2000.fwie.pl
Literatura:
Barańska K., Chmielewski P., Cwener A., Pluciński P. 2010. Ochrona muraw kserotermicznych w Polsce. Teoria i praktyka. Wydawnictwo Klubu Przyrodników. Świebodzin.
Barańska K., Jermaczek A. 2009. Poradnik utrzymania i ochrony siedliska przyrodniczego 6210 – murawy kserotermiczne. Wydawnictwo Klubu Przyrodników. Świebodzin.
Bąba W. 2002. Ekologiczne podstawy ochrony aktywnej i kształtowania ekosystemów muraw kserotermicznych w Ojcowskim Parku Narodowym i otulinie. Prace i materiały Muzeum im. Prof. Władysława Szafera. Prądnik 13: 15-76.
Calaciura B. & Spinelli O. 2008. Management of Natura 2000 habitats. 6210 Semi-natural dry grasslands and scrubland facies on calcareous substrates (Festuco-Brometalia) (*important orchid sites). European Comission.
Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. o ochronie siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny.
European Commision. 2007. Interpetation Manual of European Union Habitats.
Mróz W. 2010. Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Część I. GIOŚ, Warszawa.
Perzanowska J., Kujawa-Pawlaczyk J. 2004. Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea). W: Herbich J. (red.). Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 3., s.117.
Sprawozdanie Komisji dla Rady i Parlamentu europejskiego na temat stanu i ochrony typów siedlisk i gatunków wymaganego na mocy art. 17 dyrektywy siedliskowej
Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. 2001. Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Kraków. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN.
