Formy turystyki przyrodniczej realizowane na obszarach objętych programem Natura 2000 - problemy nazewnicze

Turystyka to dynamicznie rozwijający się sektor usług, który bardzo szybko przyjmuje innowacje i przyczynia się do ożywienia społeczno-gospodarczego regionów. Jest zjawiskiem złożonym, a więc wymaga podejścia wielopłaszczyznowego – jako aktywność społeczna, dziedzina aktywności gospodarczej, element wzrostu gospodarek państw. Ogromne znaczenie turystyki wynika ze zdolności tworzenia miejsc pracy, pobudzania obszarów dotkniętych problemem stagnacji gospodarczej, głównie obszarów wiejskich. Turystyka zwiększa konkurencyjność regionów i podnosi jakość życia ludności. Stanowi wskaźnik rozwoju cywilizacyjnego kraju (Gaworecki 2007). Znaczący jest wkład jaki turystyka wnosi w edukację społeczeństwa – podnosi poziom wiedzy na temat złożoności i różnorodności środowiska przyrodniczego i kulturowego. Jednocześnie kreuje postawę ich poszanowania.

Z prognoz Światowej Organizacji Turystyki  i Światowej Rady Turystyki i Podróży  wynika, że w kolejnych latach wielkość ruchu turystycznego na świecie ulegnie znacznemu wzrostowi.  Fakt ten stanowi ogromną szansę dla rozwoju sektora usług turystycznych. Z drugiej strony, wzmożony i niekontrolowany napływ turystów sprawia, że obszary naturalne o wybitnych walorach przyrodniczych i kulturowych, zagrożone są dewastacją. Dodatkowo zmieniają się preferencje turystów. Obserwuje się spadek zainteresowania turystyką bierną, określaną symbolem 3xS (ang. sun, sea, sand – słońce, morze, piasek), na rzecz turystyki opartej na formule 3xE (ang. entertainment, excitement, education – rozrywka, podniecenie, edukacja) (Alejziak 1999). Tendencja ta jest odzwierciedleniem wzrostu wiedzy i poziomu wykształcenia społeczeństwa oraz zaawansowania cywilizacyjnego. W tych okolicznościach przed branżą turystyczną staje ogromne wyzwanie wykreowania konkurencyjnej i innowacyjnej oferty, która dostarczy turyście rozrywki, zadziwi go, poszerzy jego horyzonty myślowe. Jednocześnie będzie zgodna z zasadami zrównoważonego rozwoju.    

Wymaganiom współczesnej turystyki mogą sprostać nowe, rozwijającą się formy turystyki bazujące na bliskim kontakcie z przyrodą. Aby jednak kontakt z przyrodą był dla turysty zadawalający musi być ona zachowana na poziomie pozwalającym wykreowanie, na bazie  jej składników, interesującego i unikalnego produktu turystycznego. Stan  przyrody musi być na tyle zadawalający, aby zainteresowanie potencjalnego turysty skierowane zostało w ten, a nie inny rejon kraju. Ponieważ wiedza przeciętnego Polaka, na temat rozmieszczenia walorów przyrodniczy i stanu ich zachowania jest niewielka, musi istnieć jakiś uniwersalny i ogólnie dostępny system oceny jakości gwarantujący wysoki poziom zadowolenia z odwiedzenia terenu przyrodniczo cennego. Jedną z powszechnie rozpoznawalnych etykiet, gwarantującą ponadprzeciętne wartości przyrodnicze odwiedzanego terenu, jest status Parku Narodowego. Obszarów tych jednak jest niewiele. W Polsce mamy 23 Parki Narodowe co stanowi około 1 % terenu naszego kraju. Są to miejsca  bardzo mocno eksploatowane turystycznie i liczba odwiedzających je ludzi często bywa zniechęcająca dla turysty oczekującego spokojnego i intymnego kontaktu z naturą. Drugą z etykiet, nadawanych obszarom cennym przyrodniczo jest status ostoi Natura 2000. Terenów objętych tą formą ochrony jest w Polsce 994 szt. z czego 849 to ostoje siedliskowe a 145 to Ostoje Ptasie. Łącznie obejmują około 20 % powierzchni naszego kraju . Mimo, iż wiedza na temat istnienia i rozmieszczenia ostoi Natura 2000 w Polsce jest w społeczeństwie dużo niższa niż na temat Parków Narodowych ”tereny naturowe” stają się coraz bardziej rozpoznawalną destynacją turystyczną. Wiele obiektów noclegowych reklamuje się powołując na położenie na terenach Natury 2000. Jednocześnie właściciele przedstawiają w swojej ofercie informacje, iż na terenie gdzie znajduje się ich obiekt można uprawiać turystykę przyrodniczą, agroturystykę, ekoturystykę, turystykę zrównoważoną, greentoursim, wildlife tourism, birwatching.

Często są to jedynie hasła reklamowe nie mające pokrycia w faktycznej ofercie realizowanej przez obiekty noclegowe lub z nimi współpracujące. Dla tego też celowym wydaje się doprecyzowanie znaczenia wyżej przedstawionych pojęć aby można było uniknąć, często niecelowych, przekłamań pojawiających się w przyrodniczych ofertach turystycznych. Trudno sprecyzować definicję turystyki przyrodniczej jako najszerzej pojmowanej formy związanej z korzystaniem z dobrodziejstw natury. Turystyka przyrodnicza, sama w sobie nie stanowi odrębnego rodzaju turystyki, ale jest częścią innej jej formy. Elementy turystyki przyrodniczej możemy znaleźć w turystyce aktywnej, krajoznawczej, ekoturystyce i agroturystyce. Często to właśnie czynnik „przyrody” decyduje o wartości i charakterze uprawianej turystyki, a także o tym, kogo i gdzie taka turystyka przyciąga. Można też spojrzeć na temat z drugiej strony i stwierdzić, iż turystyka aktywna, krajoznawcza, ekoturystyka czy agroturystyka bywają turystyką przyrodniczą choć być nią nie muszą.

Nie można mówić o turystyce przyrodniczej nie tłumacząc, czym jest turystyka zrównoważona. Według Federacji Parków Narodowych i Rezerwatów Przyrody Europy „to każda forma rozwoju zagospodarowania turystycznego i aktywności turystycznej, która podtrzymuje ekologiczną, społeczną i ekonomiczną integralność terenów, a także zachowuje dla przyszłych pokoleń w niezmienionym stanie zasoby naturalne i kulturowe tych obszarów” (Kamieniecka 1995). Inną definicją turystyki zrównoważonej jest przyjęcie jej jako zjawisko, w którym działania turystów w żaden sposób nie naruszają odwiedzanego środowiska, nie zostawiają w nim strat, ale jednocześnie przynoszą korzyści – zarówno sobie jako turystom jak również lokalnym mieszkańcom (Durydiwka, Kowalczyk, Kulczyk 2010). Nierzadko turystyka przyrodnicza jest utożsamiana z ekoturystyką, jednakże ekoturystyka to forma aktywności bywająca turystyką przyrodniczą (jeśli przedmiotem zainteresowania odwiedzającego są elementy przyrody) ale niekoniecznie z nią tożsama (jeśli głównym celem podróży jest na przykład podziwianie krajobrazu lub poprawa stanu zdrowia). Ekoturystyka obejmuje różne rodzaje turystyki: kwalifikowaną, krajoznawczą, wypoczynkową, przygodową itp. pod warunkiem, że osoba uczestnicząca w podróży świadomie nie ingeruje w naturalne ekosystemy, wyraża szacunek dla otaczającej jej przyrody i kultury ludności miejscowej, a jej turystyczne wydatki dostarczają funduszy dla ochrony przyrody i lokalnej gospodarki” (Zaręba 2010). Wyznacznikiem uprawiania ekoturystyki jest więc stosunek turysty do przyrody, a nie przedmiot zainteresowania. Pozostaje zadać sobie pytanie czym różnią się turystyka zrównoważona od ekoturystyki.
Turystyka zrównoważona jest bardzo szerokim terminem, zawierającym w sobie różne formy turystyki. Odwołuje się do zasady zrównoważonego rozwoju. Turystyka zrównoważona to turystyka przyjazna środowisku przyrodniczemu (ma na celu minimalizowanie negatywnego wpływu rozwoju turystyki na środowisku), społecznościom lokalnym, turystom, jak również operatorom świadczącym usługi turystyczne. Korzyści dla każdej ze stron powinny być równe. Turystyka zrównoważona podtrzymuje ekologiczną, społeczną i ekonomiczną integralność terenów. Jedną z form turystyki zrównoważonej jest ekoturystyka (węższy termin niż turystyka zrównoważona). Odnosi się w większym stopniu do ochrony środowiska oraz postępowania zgodnie z zasadami ekologii. Według Huijbensa (2010) ekoturystyka jest najpopularniejszym produktem rozwiniętym w ramach turystyki zrównoważonej. Deklaracja o Ekoturystyce z Quebecu uznaje ekoturystykę za jedną z form turystyki zrównoważonej podobnie jak Zaręba (2010), która uważa ekoturystyka za rdzeń koncepcji turystyki zrównoważonej. Ludzie uczestniczący w tym rodzaju turystyki powinni posiadać dużą świadomość ekologiczną i wrażliwość przyrodniczą. Ekoturystyka zajmuje się promocją ochrony przyrody i posiada charakter edukacyjny. Angażuje także lokalne społeczności w planowanie i rozwój turystyki, podtrzymując przy tym dobrobyt mieszkańców. Badania przeprowadzone przez Page’a i Dowlinga (2002) wykazały, że osoby uprawiający ekoturystykę są starsze od przeciętnych turystów, posiadają wyższe wykształcenie, wyższe dochody, więcej wolnego czasu, traktują podróż jako istotny element ich życia, wcześniej przygotowują się do wyjazdu. Niektórzy autorzy stawiają jednak znak równości pomiędzy turystyką zrównoważoną a ekoturystyką (Wallace  Pierce 1996). Także Międzynarodowe Stowarzyszenie Ekoturystyczne traktuje ekoturystykę podobnie jak inni autorzy turystykę zrównoważoną. Również Kowalczyk  (2010) utożsamia turystykę zrównoważoną z ekoturystyką, którą określa mianem turystyki ekologicznej.
Istnieje także pojęcie turystyki ekologicznej, którą uznaje się za formę ekoturystyki (węższy termin niż ekoturystyka). Koncentruje się ona głównie na ochronie przyrody i jest bardziej radykalna w działaniu niż ekoturystyka. Turyści biorący udział w turystyce ekologicznej posiadają większą wiedzę na temat ekologii i ochrony przyrody (często jest to wiedza ekspercka) niż ekoturyści. Często osoby uprawiający turystykę ekologiczną należą do organizacji ekologicznych, w ramach której podejmują działania interwencyjne oraz wspierają działania sprzyjające poprawie stanu środowiska naturalnego. Ekoturystyka i turystyka ekologiczna posiadają dodatkowy cel jakim jest poznanie odwiedzanych obszarów i występującej tam flory i fauny  przy ograniczonej ingerencji w środowisko naturalne.

Coraz rzadziej spotykaną definicją, której znaczenie jest zbliżone do turystyki zrównoważonej jest tak zwana „zielona turystyka” (green tourism). Czasami używa się tego określenia wymiennie z „ekoturystyką”. Należy jednak pamiętać, że historycznie „zielona turystyka” określała formę turystyki wrażliwą na środowisko przyrodnicze i koncentrowała się wokół jego ochrony.

Często spotykanym określeniem, które dla jednych jest tożsame z turystykę przyrodniczą, dla innych zaś jest pojęciem dużo szerszym jest turystyka alternatywna. Te dwa podejścia nie wykluczają siebie nawzajem, jednakże turystykę alternatywną powinno traktować się jako pojęcie szersze – zawierające w sobie turystykę przyrodniczą.
Po raz pierwszy definicję turystyki alternatywnej sformułowano w 1984 w Tajlandii na Warsztatach Międzynarodowych. Uczestnicy Ecumenical Coalition on Third World Tourism (ECTWT) określili ją jako „proces, który promuje wśród członków różnych społeczności uczciwe sposoby podróżowania: na celu ma osiągnięcie wzajemnego zrozumienia, solidarności i równości pomiędzy uczestnikami” (Horoletz 2013).

Turystyka alternatywna to taka, która preferuje (w przeciwieństwie do turystyki masowej) ścisły związek turystów z walorami odwiedzanych regionów (naturalnymi walorami, nie sztucznymi stworzonymi przez człowieka jak np. parki rozrywki itp.), ale w taki sposób by jak najmniej naruszyć środowisko przyrodnicze (Shcherban, Shypot 2013), gdzie głównym celem jest poznanie przyrody ożywionej i nieożywionej. Do turystyki alternatywnej zaliczane zostają turystyka kulturowa, agroturystyka i ekoturystyka, rozumiana jako przyjazny środowisku ruch turystyczny. Poszerzając pojecie „turystyki alternatywnej” można dodatkowo wskazać, iż jest ona oparta głównie na kontakcie z przyrodą, jest zazwyczaj uprawiana w małych grupach i wymaga właściwych form zachowania. Czyli także turystyka alternatywna może być turystyką przyrodniczą ale być nie musi. Nie można jednak wiązać turystyki alternatywnej tylko i wyłącznie z terenami o wybitnych walorach przyrodniczych. Jednym z głównych jej założeń jest to, by uprawiając ją na wszystkich terenach posiadających odpowiednie walory turystyczne – również tych podmiejskich czy rolniczych. Często jest nazywana turystyką „ciekawych pomysłów” (Shcherban, Shypot 2013), co ma swoje wytłumaczenie w umiejętności kreatywnego wykorzystania miejsc potencjalnie nie atrakcyjnych dla turystyki.

Stosunkowo nowym pojęciem, w którym oprócz turystyki kulturowej zawiera się także pojęcie turystyki przyrodniczej jest tak zwana „turystyka dziedzictwa” (Gałuszka 2013). Turystyka dziedzictwa jest formą turystyki samą w sobie, ale wiąże się z nią również sposób zarządzania turystyką. W tym przypadku turystyka przyrodnicza odnosi się do „dziedzictwa naturalnego”, które jest rozumiane jako „pomniki przyrody składające się  z formacji fizycznych lub biologicznych albo zgrupowania takich formacji przedstawiające wyjątkową wartość dla całej ludzkości z punktu widzenia estetycznego lub naukowego, formacje geologiczne i fizjograficzne oraz strefy ściśle rozgraniczone, stanowiące siedlisko zagrożonych zagładą gatunków zwierząt lub roślin, przedstawiające wyjątkową wartość dla całej ludzkości z punktu widzenia nauki albo konserwacji, miejsca krajobrazowe (sites naturels) oraz strefy naturalne ściśle rozgraniczone, przedstawiające wyjątkową wartość dla całej ludzkości z punktu widzenia nauk, konserwacji lub wrodzonego piękna”. Jak widać miejsce turystyki przyrodniczej w pojmowaniu wszystkich form turystyki jako całości z roku na rok jest coraz większe. Zdają sobie z tego sprawę, nie tylko turyści, ale również władze, czego przykładem mogą być unijne programy działań uchwalone by propagować rozsądną turystykę przyrodniczą i chronić środowisko. Jednym z nich jest program „Środowisko 2010: Nasza przyszłość. Nasz wybór”, na którym to Unia Europejska opiera swoje działania w procesie propagowania świadomej turystyki przyrodniczej (Gałuszka 2013) .Czym więc jest turystyka przyrodnicza, która staje się hasłem reklamowych wielu gospodarstw agroturystycznych położonych na terenach Natura 2000?

Według Alicji Krzymowskiej–Kostrowickiej (1995) turystyka przyrodnicza jest rozumiana jako „celowa podróż do obszarów przyrodniczo cennych w celach poznawczych, inspirujących i samorealizacyjnych, nienaruszająca integralności i bogactwa oraz bioróżnorodności odwiedzanych geosystemów (krajobrazów)” (Dudek, Kowalczyk 2003). Zanim rozpoczniemy podróż wiemy, że jej głównym celem będzie poznawanie przyrody, nie przy okazji ale przede wszystkim. Wybierając się na wycieczkę przyrodniczą w Tatry będziemy oglądać, rozpoznawać i fotografować florę muraw nawapiennych, a nie wspinać się po wapiennych turniach przy okazji, od czasu do czasu, zwracając uwagę na otaczającą nas przyrodę.   

Cechy, które wyróżniają turystykę przyrodniczą spośród innych form wyróżnił także Fennell (2000). Między innymi zwrócił on uwagę na to, że turystyka przyrodnicza występuje głównie na terenach cennych przyrodniczo, wiąże się ze zdobywaniem wiedzy w zakresie przyrody, nie ma charakteru komercyjnego i polega na minimalizowaniu negatywnego oddziaływania na środowisko (Fennell, Dowling 2003 ). Definicja ta skłania się ku ekoturystyce ponieważ zakłada minimalizowanie negatywnego oddziaływania na środowisko, co nie zawsze musi być elementem koniecznym w uprawianiu turystyki przyrodniczej.   

Jolanta Kamieniecka (1995) traktuje turystykę przyrodniczą jako „uprawianie wybranych form turystyki związanej ściśle z wykorzystaniem wybranego szczególnego elementu z przyrodniczych zasobów czy walorów turystycznych” Dudek, Kowalczyk (2003). Pojawia się pytanie czy wspinaczka skałkowa, wg tej definicji jest turystyką przyrodniczą czy nie, skoro wykorzystuje wybrany element z zasobów przyrodniczych (granitowe bądź wapienne turnie). Z kolei Gazdecki (2010) definiuje turystykę przyrodniczą jako „opartą na naturalnych walorach przyrodniczych, uwzględniającą zrównoważony rozwój i elementy edukacyjne”.   

Nieco odmienna definicję proponuje Goddwin (1996) szczególnie, jeśli chodzi o ingerencję człowieka w przyrodę. Według niego turystyka przyrodnicza „obejmuje wszystkie formy turystyki – turystykę masową, turystykę przygodową, ekoturytykę, które są uprawiane ze względu na obecność walorów przyrodniczych w nienaruszonej lub tylko częściowo naruszonej postaci”  Dudek, Kowalczyk (2003). Podsumowując rozważania stwierdzić należy, że panuje ogromny bałagan w definiowaniu pojęć związanych z turystykę realizowaną w przyrodzie. Turystyka przyrodnicza i inne formy turystyki uprawiane na łonie natury wzajemnie się przeplatają. Zdaniem autorów cel wyjazdu determinuje rodzaj turystyki jaki będziemy uprawiać. Ta sama trasa wycieczki może posłużyć za miejsce do uprawiania turystyki krajobrazowej, jeśli nadrzędnym celem będzie podziwianie widoków albo turystyki przyrodniczej jeśli głównym celem będzie obserwowanie i uczenie się przyrody. 

Z powyższych stwierdzeń wynika, że nie istnieją  jednoznaczne ogólne definicje dotyczące wspominanych rodzajów turystyki, takich jak: turystyka zrównoważona, ekoturystyka, turystyka ekologiczna, turystyka przyrodnicza, wildlife tourism. Każdy ze specjalistów posiada  indywidualne podejście do tematu, formułując własne terminy. W kilku przypadkach definicje pokrywają się, co do przekazywanych treści, a niekiedy przedstawiają sprzeczne poglądy. Dla tego też koniecznym jest uporządkowanie istniejącej wiedzy i zaproponowanie obowiązujących wyjaśnień i hierarchizacji powyższych pojęć.

*Niniejszy artykuł został opracowany w ramach projektu "Natura 2000 - Pozytywna Inspiracja" dofinansowanego ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Projekt realizowany jest pod honorowym patronatem Małopolskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Karniowicach oraz pod patronatem Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Krakowie i Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krakowie. Za jego treść odpowiada wyłącznie Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych.

Literatura:

Alejziak W. 1999. Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku. Albis, Kraków
Dudek A, Kowalczyk A.2003.  Turystyka na obszarach chronionych – szanse i zagrożenia,   Prace i Studia Geograficzne T.32 (2003): 117-140.
Durydiwka M., Kowalczyk A., Kulczyk S. 2010.  Definicja i zakres pojęcia „turystyka zrównoważona” W: Kowalczyk A. (red.), Turystyka zrównoważona, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Fennell D.A. 2000, Ecotourism. An introduction. Routledge, London & New York
Fennell D.A., Dowling R.K. 2003. Ecoturism Policy and Planning. CABI Publising, UK.
Gałuszka N. 2008. Turystyka dziedzictwa. Poradnik dla organizacji pozarządowych. Fundacja Partnerstwo dla Środowiska. Kraków
Gaworecki W. 2007. Turystyka. PWE, Warszawa
Gazdecki M. 2010. Perspektywy rozwoju turystyki przyrodniczej, ekoturystyki, turystyki wiejskiej, agroturystyki i turystyki kulinarnej na terenach metropolitalnych, http://wielkopolskie.ksow.pl/fileadmin/user_upload/wielkopolskie/grafika/PDF/tour_salon/gazdecki_Tour-Salon_prezentacja.pdf, (18.02.2013).
Goddwin H. 1996. In pursuit of ecotourism. Biodiversity and Conservation 5:277-291.
Huijbens, E. 2010: Nowe Wyzwania Gospodarki Turystycznej. Turysta w obszarach przyrodniczo cennych. SWPR, Warszawa
Kamieniecka J. 1995. (Eko) Turystyka zielonym rynkiem pracy. Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa
Kowalczyk A. (red.) 2010. Turystyka zrównoważona. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
Krzymowska- Kostrowicka A. 1995. Turystyka ekologiczna i perspektywy jej rozwoju w Polsce, W: Kowalczyk A. (red.) Zmiany przestrzeni geograficznej w warunkach transformacji społeczno-ekonomicznej (na przykładzie obszarów wiejskich), Uniwersytet Warszawski
Page S.J., Dowling R.K. 2002. Ecotourism, Pearson Education Limited, Harlow
Shcherban H., Shypot A. 2013.  Turystyka alternatywna, www.wsiz.rzeszow.pl (01.07.2013).
Wallace G.N., Pierce S.M. 1996. An evaluation of ecotourism in Amazonas. Brazil, Annals of Tourism Research, 23, 4
Zaręba D. 2010. Ekoturystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.